Stefan Centomirski: Pejzażysta Nieludzkiej Ziemi
Zanim sowiecka okupacja objęła swoim zasięgiem ponad połowę terytorium przedwojennej Rzeczypospolitej, a nawet zanim jeszcze szef sowieckiej bezpieki Nikołaj Jeżow przeprowadził eksterminację ok. 110 tys. polskiej ludności zamieszkującej zachodnie gubernie Związku Sowieckiego, nasi zamieszkujący „piekielny Kraj Rad” rodacy doznawali ze strony reżimu licznych represji.
Jedną z wielu poszkodowanych wówczas osób był ośmioletni Stefan Centomirski, który w roku 1936, wraz z rodziną, został zesłany w głąb Związku Sowieckiego. Miał tam spędzić dwanaście lat, borykając się z głodem, pracą ponad siły i terrorem zarządzających łagrem NKWD-stów.
Talent plastyczny Centomirski (który w wieku dojrzałym używał pseudonimu artystycznego „Sybirak”) wykazywał od wczesnej młodości. Według jego wspomnień to właśnie rysunkowa biegłość niejednokrotnie zapewniła mu łagodniejsze traktowanie ze strony obozowych strażników i tzw. urków (pospolitych kryminalistów więzionych w łagrach), dla których wykonywał m.in. karty do gry.
Wrodzone umiejętności rozwijał we własnym zakresie, a po powrocie ze zsyłki (a także już po śmierci Józefa Stalina w 1953 r.) w moskiewskim Instytucie Plastycznym. Pobyt w łagrze nie pozostał bez wpływu na jego twórczość, co przejawiło się licznymi kompozycjami malarskimi z motywem martyrologii Polaków, poniewieranych przez sowiecki reżim.
Z racji uwarunkowań politycznych prace te tworzył potajemnie. „Rekwiem Syberii”, „Czerwony dzwon” i „Męczennicy” – tytuły tych jego prac nie pozostawiają cienia wątpliwości co do sedna ich przekazu. Publicznie mógł je zaprezentować po przeprowadzce do Polski w roku 1990 r. Rok ten był dla niego przełomem: doczekał się licznych wystaw i uznania w środowisku twórczym w kraju i zagranicą. Ceniony był za bezbłędny warsztat i siłę ekspresji swoich ‒ często wstrząsających ‒ prac.
Zmarł w Warszawie w lipcu 2011 r. Jego dorobek nadal jest prezentowany, a kompozycje autorstwa Centomirskiego znajdują się w zbiorach m.in. Muzeum Sztuki w Łodzi, Bibliotece Polskiej w Paryżu oraz Państwowym Muzeum Lwa Tołstoja w Moskwie.
