Podpisany w nocy z 2 na 3 października 1944 r. układ o przerwaniu działań wojennych w Warszawie oznaczał de facto kres Powstania Warszawskiego, największej akcji zbrojnej polskiego podziemia niepodległościowego, a zarazem –  obok m.in. bitew o Stalingrad, Berlin i Charków – jednej z największych bitew miejskich II wojny światowej. Stolica i jej mieszkańcy zapłacili za ten zryw straszliwą cenę, a dyskusje o zasadności jego wywołania nie przestają wzbudzać skrajnych emocji.   

Pewne jest natomiast, że masowe rzezie Woli i Ochoty, nieludzkie traktowanie przetrzymywanej w obozach przejściowych ludności cywilnej, egzekucje schwytanych powstańców, grabieże oraz wyniszczenie tkanki miejskiej (w tym także jej zabytkowych stref) przy użyciu m.in. artylerii i lotnictwa stanowią niepodlegające przedawnieniu świadectwo niemieckiego barbarzyństwa.   

Równocześnie nie przestaje zdumiewać okoliczność tak długiego oporu ze strony struktur niepodległościowych oraz zaangażowanych w tę trwającą aż 63 dni akcję zbrojną mieszkańców Warszawy. Po wygaśnięciu walk na Mokotowie (27 września) i Żoliborzu (30 września) dalszy opór osamotnionego Śródmieścia, bez zapasów amunicji, żywności i lekarstw, nie miał już jednak sensu.    

Kierując się tą przesłanką, gen. Tadeusz Komorowski „Bór” podjął trudną decyzję o zakończeniu Powstania. W wiadomości przesłanej 1 października zadeklarował ten zamiar władzom emigracyjnym w Londynie. Do podpisania umowy o zakończeniu walk doszło w nocy z 2 na 3 sierpnia w podwarszawskim Ożarowie, w którym swoją kwaterę miał kierujący tłumieniem Powstania SS-Obergruppenführer Erich von dem Bach. Powstańców reprezentowali płk Kazimierz Iranek-Osmacki „Jarecki” oraz ppłk Zygmunt Dobrowolski „Zyndram” z Kwatery Głównej Armii Krajowej i to właśnie oni sygnowali wspomniany akt.

Faktyczna kapitulacja Powstania Warszawskiego nie oznaczała końca wyniszczania zabudowy polskiej stolicy. Paradoksalnie największe straty w stołecznej zabudowie nastąpiły w kolejnych miesiącach, kiedy to m.in. komando kierowane przez Alfreda Mensebacha w sposób planowy unicestwiało kolejne kwartały miasta. Równolegle do tego procederu przeprowadzono rabunek pozostawionego przez wypędzonych warszawian mienia, mimo że w porozumieniu kończącym Powstanie Warszawskie Niemcy zobowiązali się je zabezpieczyć. 

Dla spragnionych wiedzy:

E. Kołodziejczyk, Tryptyk warszawski. Wypędzenie. Dulag 121. Tułaczka, Warszawa 1984

Z. Sujkowski, Bitwa o Warszawę 1944, Grodzisk Mazowiecki 2022

L. Żebrowski, Warszawa’44. Krew i chwała, Warszawa 2018